Nederland is nieuwe soort rijker: de vijfbandige knotsslak

Wetenschappers hebben de West-Europese populaties van de hemelsblauwe knotsslak onderzocht. Hun conclusie is dat er hier niet één, maar drie nauwverwante soorten zeenaaktslakken met een blauwe band op de cerata aanwezig zijn. Twee daarvan komen zeer waarschijnlijk langs de Nederlandse kust voor. Daarmee zijn we zonder nieuwe waarnemingen of duiken weer een Nederlandse soort zeenaaktslak rijker.

Vijfbandige knotsslak. Foto: Peter H. van Bragt.

Tot voor kort wisten we niet beter dan dat er van de westelijke Middellandse Zee tot aan de Noorse kust slechts één soort zeenaaktslak met een blauwe band in de bovenste helft van de cerata aanwezig was: de hemelsblauwe knotsslak (Trinchesia caerulea). De cerata zijn de vingervormige uitsteeksels op de rug van deze zeenaaktslak.

Hemelsblauwe knotsslak: te herkennen aan (A) een lichtgroene tot lichtgrijze onderste helft van de cerata en (B) de afwezigheid van twee zwarte banden naast de blauwe band. Foto: Peter H. van Bragt.

Deze soort is trouwens pas voor het eerst in 2012 in onze kustwateren aangetroffen. Daarover verscheen reeds eerder een Natuurbericht. De naam ‘hemelsblauwe’ is afgeleid van de wetenschappelijke naam: caerulea is in goed Nederlands hemelsblauw. Omdat deze Europese populatie nogal wat kleurvariatie vertoont, heeft een internationale groep wetenschappers nog eens heel gedetailleerd naar de dieren gekeken. Met name op basis van DNA-onderzoek van 17 dieren concludeerden ze dat de soort moest worden opgesplitst in drie soorten: Trinchesia caerulea, T. cuanensis en T. morrowae. Helaas zijn er in het onderzoek geen Nederlandse dieren meegenomen. Als we de wetenschappelijke publicatie echter goed lezen, en na bestudering van enkele honderden foto’s van Nederlandse zeenaaktslakken, lijkt het erop dat we, beperkt tot de kop van Walcheren en de zuidwestelijke Oosterschelde, hier ten minste twee van de drie soorten al hebben aangetroffen. Het betreft de oorspronkelijke soort: T. caerulea, de hemelsblauwe knotsslak, met daarnaast één van de twee nieuwe soorten, T. cuanensis, die we nu dus aan onze faunalijst kunnen toevoegen. De verspreiding van de derde soort, T. morrowae, lijkt voorlopig nog beperkt tot de noordwestelijke Middellandse zee.

Helaas leent de wetenschappelijke naam van de nieuwe Nederlandse soort zich niet voor een directe vertaling naar een Nederlandse naam. Het woord cuanensis is afgeleid van een Noord-Ierse baai waar veel maritiem biologisch onderzoek is gedaan: Lough Cuan, ook wel Strangford Lough genaamd. Aangezien bij karakteristieke dieren in de bovenste helft van de cerata vijf gekleurde banden aanwezig zijn, wordt bij deze voorgesteld de nieuwe soort de Nederlandse naam ‘vijfbandige knotsslak’ te geven. Van boven naar beneden zijn de kleurbanden als volgt: oranje, zwart, blauw, zwart en nog een keer oranje. Bij typische hemelsblauwe knotsslakken zijn de twee zwarte banden niet aanwezig.

Vijfbandige knotsslak: te herkennen aan (A) de donkergrijze tot zwarte onderste helft van de cerata en (B) de twee zwarte banden boven en onder de blauwe band. Foto: Peter H. van Bragt.

Bovendien is bij karakteristieke dieren van de vijfbandige knotsslak de onderste helft van de cerata donkergrijs tot bijna zwart gekleurd. Bij de hemelsblauwe knotsslak is dat lichtgroen tot hooguit lichtgrijs. Bestudering van heel veel foto’s die de afgelopen jaren van Nederlandse zeenaaktslakken met een blauwe band in de cerata zijn gemaakt, leert ons dat de nieuwe soort hier zeer waarschijnlijk in grotere aantallen aanwezig is dan de oorspronkelijke soort. Maar we zien ook dat er zoveel variatie binnen de hier waargenomen dieren aanwezig is, dat zeker niet alle waarnemingen eenduidig kunnen worden toegewezen aan een expliciete soort. Ook lijkt in onze wateren meer kleurvariatie binnen de soorten voor te komen dan beschreven door de wetenschappers op basis van de bestudeerde dieren afkomstig uit de Britse Eilanden, Ierland, Noorwegen, Zweden, Spanje, Italië, Frankrijk, Kroatië en Rusland. Aanvullend DNA-onderzoek zal moeten uitwijzen hoe de Nederlandse populaties daadwerkelijk zijn samengesteld. Bij het registreren van zeenaaktslakken met een blauwe band in de cerata kan voortaan het beste voor beide soorten de naam ‘hemelsblauwe knotsslak-complex’ worden gebruikt. Alleen dieren die met zekerheid gedetermineerd zijn, kunnen als de betreffende soort geregistreerd worden.

Zeenaaktslakken die behoren tot het Hemelsblauwe knotsslak-complex: de karakteristieke combinatie van kleurpatronen op en in de cerata is bij deze dieren niet expliciet aanwezig. Foto: Peter H van Bragt.

Dat DNA-onderzoek zowel hier als wereldwijd steeds meer soorten aan onze biodiversiteitslijst toevoegt, is niet nieuw. Alleen al bij de Nederlandse zeenaaktslakken werden op deze manier in de afgelopen jaren al eerder de gekrulde vlokslak en de grote boompjesslak aan de faunalijst toegevoegd. Er zijn nu in totaal 67 soorten zeenaaktslakken uit onze kustwateren beschreven.

In de Blauwtipje app (beschikbaar voor iOS en Android), waarin alle Nederlandse soorten zeenaaktslakken uitgebreid worden beschreven, is deze nieuwe soort inmiddels ook opgenomen.

Waarnemingen van deze en alle andere soorten zeenaaktslakken kunnen gemeld worden bij Stichting ANEMOON of op de Blauwtipje website. In beide gevallen worden de waarnemingen toegevoegd aan de Nationale Databank Flora en Fauna.

Tekst en foto’s: Peter H van Bragt, Stichting ANEMOON en Blauwtipje.nl

Dit artikel is uitgebracht door Stichting ANEMOON en met toestemming overgenomen van Nature Today.