Waarom stranden walvissen?

Waarom stranden walvisachtigen zoals potvissen of bultruggen eigenlijk? Zijn ze verdwaald, ziek, is er sprake van domme pech of hebben ze meer structureel last van klimaatverandering? De precieze oorzaak is nog niet bekend, maar marien bioloog Mardik Leopold van Wageningen University & Research licht een aantal mogelijke oorzaken toe.

Oorzaak 1: Walvissen verdwalen of hebben gewoon pech
Potvissen die in de Noordzee stranden, zijn vaak jonge mannetjes. De vrouwtjes blijven bij de Azoren hangen, de mannetjes trekken richting de Noordpool. Ze zwerven daar een tijdje rond en komen in de loop van de winter weer terug. Ze gaan eerst bij Noorwegen inktvis eten (die vinden we in de magen) en als ze klaar zijn dan moeten ze om de Britse eilanden heen langs de westkust naar de Azoren terug. Maar dit zijn pubers en die zijn wel eens eigenwijs. Die denken “We moeten naar het zuiden” en zwemmen vervolgens de Noordzee in. Dan komen ze in ondiep water en lopen ze vast op de kust.

Oorzaak 2: De sonar van walvissen werkt niet goed bij een glooiend aflopende kustlijn
Potvissen zien de kust niet, ze navigeren met sonar en zenden geluidsgolven uit, net als vleermuizen. Als die ergens tegenaan ketsen, dan komt dat terug en horen ze dat. Ze krijgen dan een beeld van de omgeving. Maar bij zo’n glooiende zandkust die verloopt van diep water naar steeds ondieper water en vervolgens naar land, gaat het zo geleidelijk, daar schieten die sonargolven gewoon overheen. Die verdwijnen in de mist. Dus een potvis die hier zwemt, heeft geen flauw idee dat er een kust is. Die merkt dat pas als hij met zijn buik op het zand ligt.

Oorzaak 3: Walvissen hebben last van de stijgende watertemperatuur in de Noordzee
De stijgende watertemperatuur van de Noordzee kan een rol spelen. Potvissen migreren naar warmer water in het zuiden door een warme golfstroom te zoeken en daar tegenin te zwemmen. In de winter van 2016 was het water van de Noordzee extreem warm voor de tijd van het jaar. Er is, door de eeuwen heen, gebleken dat er een relatief grote kans is op een stranding van potvissen in jaren die bovengemiddeld warm zijn.

Foto: Stichting Strandexploitatie Veere (december 2017).

Oorzaak 4: Walvissen hebben last van storm op zee
De aangespoelde potvissen komen vanuit het brede noordelijke gedeelte van de Noordzee, daar waar de Noordzee heel breed en heel diep is. Als ze daarvandaan naar het zuiden zwemmen, wordt de Noordzee steeds smaller. Als ze dan te veel naar de kant gaan, bijvoorbeeld door de wind gestuwd, dan komen ze in het ondiepe water terecht en dan lopen ze vast.

In het noordelijke deel van de Noordzee heeft het rond de jaarwisseling (2015-16) flink gespookt. Het kost walvisachtigen veel energie om tegen de enorm hoge golven op te zwemmen. Potvissen kunnen lang onder water blijven, maar moeten toch ademen aan de oppervlakte. Het kan zijn dat ze zich dan mee laten drijven om energie te sparen. Zo kunnen ze van de Noorse trog in het noorden van de Noordzee, waar ze jagen op inktvissen, zuidelijker terechtkomen in het smallere en ondiepere deel ter hoogte van ons land.

Oorzaak 5: Er zijn meer walvissen, dus er zijn ook meer strandingen
Sinds er niet meer op potvissen gejaagd mag worden, nemen de aantallen toe. Het aantal jonge mannetjes dat wordt gezien in de Atlantische Oceaan, neemt toe. Omdat er meer zijn, stranden er dus ook meer.

Zijn bultruggen zeldzaam of bedreigd? Dat is maar hoe je het bekijkt. Tussen 1904 en 1980 schoten alleen al de Russen tweehonderdduizend bultruggen in de zuidelijke Oceanen; in het noorden waren ze toen al bijna op. De bultrug raakte op de rand van uitsterven, maar neemt nu weer langzaam in aantal toe. Tegenwoordig zwemmen er wereldwijd circa vijftigduizend van deze dieren rond. In de noordelijke Atlantische Oceaan leven minder dan tienduizend dieren en de Noordzee is niet hun favoriete gebied. Op hun jaarlijkse noord- en zuidwaartse trek zwemmen ze doorgaans langs de westkant van de Britse Eilanden; slechts een enkeling neemt de afslag Noordzee.

Potvissen bij Texel (januari 2016).

Oorzaak 6: Walvissen zijn gedesoriënteerd door zonnevlekken
Zonneactiviteit waardoor geladen deeltjes de aard-atmosfeer in schieten verstoort het aardmagnetisch veld. Trekvogels hebben een zintuig dat gebruikmaakt van dit aardmagnetisch veld. Er zijn aanwijzingen dat ook walvisachtigen zo’n zintuig hebben. De zonnecyclus bereikt volgend jaar het maximum, maar deze winter spuwt de zon ook al veel deeltjes uit. Het zou dus kunnen dat walvisachtigen even gedesoriënteerd raken en het smalle deel van de Noordzee in zwemmen.

Oorzaak 7: Walvissen die stranden zijn ziek
Potvissen zwemmen vaak in groepen en wellicht heeft zo’n groep een leider die de route bepaalt. Als zo’n leider ziek is kan deze een fout maken die vervolgens de hele groep treft. Het is echter maar de vraag of er bij de 30 gestrande potvissen van januari 2016 sprake was van één leider, of van meerdere leiders, en of deze dan ziek was of waren.

Ook bultruggen komen de laatste jaren regelmatig voor in de Noordzee en dit ging gepaard met relatief veel strandingen. Ieder jaar worden er wel 2 of 3 gezien, levend of dood. Normaliter kunnen ze prima overweg met ondiep water, maar als ze ziek zijn of gedesoriënteerd kunnen ze stranden. Vaak is dat echter niet meer te achterhalen, dus dit blijft speculatie.”

Oorzaak 8: Walvissen hebben last van herrie
Potvissen hebben, net als andere walvisachtigen, te maken met onderwatergeluid. Ze zijn gevoelig voor hele harde geluiden, zoals die van onderwaterexplosies, gerelateerd aan bijvoorbeeld seismische surveys of het opruimen van oude munitie in zee. Walvissen zwemmen weg voor overmatig geluid, maar er zijn vooralsnog geen aanwijzingen dat er iets speelde in die zin, ten noorden van de Noordzee in januari.

Oorzaak 9: Het is normaal dat walvissen stranden
Het stranden van potvissen is een normaal fenomeen in Nederland. In tegenstelling tot de bultrug, die pas sinds enkele jaren voor de kust wordt gezien, stranden potvissen al eeuwen op onze kusten. Het online register voor walvisstrandingen bevat 72 gedocumenteerde strandingen van potvissen, waarvan 24 uit de laatste 25 jaar. Maar ook in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw spoelden regelmatig potvissen aan. Dit is te zien op historische afbeeldingen.