Naar de haaien van de Saba Bank
Een groep wetenschappers verzamelt zich in de zomer van 2019 op het eiland Saba. Zij zullen op de Saba Bank diverse onderzoeken naar haaien doen. Linda Ferwerda en fotograaf en ontwikkelaar Peter de Maagt zijn erbij.
Voor ik het weet, krijg ik een bezemsteel in mijn handen gedrukt en lig ik in het water. Als een bezetene snorkel ik richting de andere boot waar de eerste haai inmiddels langszij ligt. Een Caribische rifhaai, niet al te groot… die kan ik aan, denk ik nog. Maar ik lig er niet vanwege deze haai – ik moet in de gaten houden of er vanuit de diepte geen andere haaien op de rifhaai (en de fotograaf) af komen.
Ik positioneer me op zo’n anderhalve meter van Peter de Maagt, de onderwaterfotograaf die weliswaar oog in oog met de haai naast de boot ligt, maar wordt beschermd door een domepoort met toch zeker een doorsnede van een halve meter. Terwijl ik de activiteit (of meer het gebrek eraan) onder de waterspiegel scan, probeer ik ook een glimp op te vangen van wat de wetenschappers doen.
Ik ben op de Saba Bank. Heel in de verte zie ik de contouren van Saba, de andere kant op kan ik als ik goed kijk, de Quill op St. Eustatius ontwaren. Verder zie ik alleen een spiegelglad wateroppervlak. Niets wijst erop dat onder mij een grote onderzeese berg ligt die een oppervlak van ongeveer 60 bij 40 kilometer heeft. Rond deze berg – de Saba Bank – is het vele malen dieper. Het is een uniek ecosysteem dat bulkt van de biodiversiteit en nu ook de beschermde status heeft. Deze Saba Bank is onze werkplek tijdens de Save Our Sharks-expeditie.
‘Onze’ werkplek is misschien een beetje veel gezegd, want ik kijk voornamelijk toe terwijl de onderzoekers hun werk doen. De mannen en vrouwen zijn afkomstig uit zeven verschillende landen en werken bij verschillende universiteiten, laboratoria en natuurbeschermingsorganisaties. Elk van hen is hier voor zijn eigen onderzoek. Dat maakt deze expeditie, die is georganiseerd door de Nederlandse Elasmobranchen Vereniging (NEV) in samenwerking met Saba Conservation Foundation (SCF) en Nature Foundation Sint Maarten (NFSXM), zo bijzonder. Want nu wordt er nadat een haai gevangen is, niet één onderzoek uitgevoerd, maar meerdere. Irene Kingma van de NEV, samen met Paddy Walker expeditieleider, vertelt: “Dit is goed voor de haaien, want zodra we een haai langs de boot hebben, kunnen alle onderzoekers hun gegevens verzamelen. Soms kan een en hetzelfde monster door meerdere onderzoekers gebruikt worden.”
Normaal gesproken mogen er op de Saba Bank geen haaien worden gevangen, sterker nog voor het Nederlands deel van de Saba Bank zijn maar zeven visvergunningen voor andere soorten verleend. Voor deze wetenschappelijk expeditie is ontheffing aangevraagd – de onderzoeken worden immers uitgevoerd in het belang van de haaien in het Caribisch gebied en zijn er stuk voor stuk op gericht om meer te weten te komen over deze dieren die zo belangrijk zijn voor het ecosysteem.
Welzijn van dier en mens
Een van de expeditieleden is Tadzio Bervoets van Nature Foundation Sint Maarten. Hij heeft de leiding over het operationele deel van deze expeditie. Elke ochtend voordat de boten met onderzoekers vanaf Saba richting de Saba Bank vertrekken, geeft hij een uitgebreide briefing. Niet alleen de werkzaamheden en de veiligheid van de teamleden zijn een speerpunt, het welzijn van de dieren staat met stip voorop. Zij worden immers tijdelijk van hun vrijheid beroofd, wat de nodige stress met zich meebrengt. Alles moet erop gericht zijn om juist die stress te voorkomen.
Na aankomst op de Saba Bank worden de lijnen in het water gehangen. Een pylon met 15 kilogram beton gaat overboord. Daaraan zit de mainline met een boei voor de zichtbaarheid – we willen de lijn weer terugvinden. Aan de mainline zitten weer de drumlines met aas en een vishaak. De aas en haak voor de kleinere soorten hangen dichter bij de bodem, de haak voor de flink forsere tijgerhaai bevindt zich hoger in de waterkolom. Als er om de paar honderd meter tien lijnen zijn uitgezet, varen we terug naar de eerste.
Spannend… nu is het kijken of we beet hebben. Tadzio voelt aan de lijn en schudt zijn hoofd. Niets. Door naar de volgende boei. Iedereen kijkt toe in de hoop dat het raak is. We zijn hier met een doel. Het ritueel herhaalt zich net zo lang tot we een kreet horen. Yes! De lijn wordt binnengehaald, het gaat redelijk makkelijk. Een Caribische rifhaai komt boven. Het dier spartelt en wil terug. Logisch. De onderzoekers weten precies wat ervan hen wordt verwacht. Het dier ligt langszij en wordt op zijn rug gekeerd. Hij wordt in een toestand van tonische immobiliteit gebracht. In alle ‘rust’ kan er dan gemeten worden, kunnen er bloed- en weefselmonsters worden genomen en kunnen er tags geplaatst worden. Iedereen aan boord heeft een taak en alle gegevens worden geregistreerd – een geoliede machine. Noch bij de mensen noch bij de haai is stress te bespeuren.
Ik zie hoe het dier weer op zijn buik wordt gedraaid. Peter heeft de camera in de aanslag om de haai op de foto te zetten. Het duurt even voordat de haai wordt losgelaten – hij moet eerst weer bij zijn positieven zijn. Het sein wordt gegeven, hij wordt losgelaten. De haai keurt ons geen blik waardig en zwemt rustig de diepte in. Wij gaan door naar de volgende boei… en als we ze allemaal hebben gehad, beginnen we opnieuw.
Tijgerhaaien
Een van de belangrijke projecten betreft de satellietzenders die zijn ontwikkeld door de European Space Agency (ESA), waar ook Peter de Maagt bij betrokken is. Het is een nieuw soort tag en deze zal door de NEV worden getest bij tijgerhaaien. Want tot nu toe is er weinig bekend over het wel en wee van de tijgerhaaien in dit gebied. Blijven ze hier? Of doen ze meer Caribische eilanden aan? Op welke diepten houden ze zich op? Kortom, de tags kunnen veel informatie over het leefpatroon van deze haaien opleveren.
Voor deze nieuwe zenders van ESA (de organisatie doet veel meer dan alleen ruimtevaart) zijn geavanceerde technologieën toegepast. Een grote stap vooruit is dat de batterijen tweemaal langer meegaan dan hun voorgangers, zodat er meer informatie over één haai verzameld kan worden. Een andere innovatie is dat er sprake is van tweerichtingsverkeer. Als de tag na zekere tijd loslaat van de tijgerhaai en aan het wateroppervlak komt, probeert de zender de dichtstbijzijnde satelliet te bereiken. Pas als die een signaal terugstuurt, verzendt de zender de verzamelde data naar de satelliet. Voorheen ging de zender meteen zenden, of er nu wel of niet een goede verbinding was – met als resultaat dat soms niet alle info aankwam.
We’ve got one!
Er klinkt een luide schreeuw! Een haai aan de lijn! En aan de rode koppen te zien, is het geen kleintje. Uit alle macht wordt de lijn omhooggehaald. Yes! Een tijgerhaai! Het dier heeft er, begrijpelijk, geen zin is. Maar het team weet wat het doet, en wacht geduldig tot het dier tot rust is gekomen. Pas als de haai onbeweeglijk ondersteboven en stevig vast aan de boot ligt, mogen Peter en ik het water in. Safety first.
Dit keer zwem ik iets rustiger naar de boot met de haai. Al vanaf afstand kan ik zien dat het een flinke is. Hoe indrukwekkend. Net zo indrukwekkend als de onderzoekers die met respect en in alle rust efficiënt hun werk doen. Vanaf een paar meter – ja, ik houd enige afstand – kan ik het volgen, terwijl ik ook het blauw onder de waterspiegel in de gaten houdt.
Mijn hart klopt iets sneller dan normaal, wetende dat ook deze haai uiteindelijk losgelaten zal worden. Maar eerst moet de satellietzender bevestigd worden. Ook een spannend moment voor Peter, want het moment dat de haai wegzwemt, begint de test met de ESA-satelliettag echt. Rustig wordt de haai op zijn buik gekeerd. Het duurt even voordat hij weer helemaal bij is. En daar gaat hij… hij zwemt niet richting de lens van Peter, maar buigt af in mijn richting. De bezemsteel gaat me niet helpen… gelukkig, hij kiest de diepte en zwemt sierlijk weg.
Kreeften
Wat kreeften te maken hebben met een haaienexpeditie? Daar kom ik achter als ik samen met Rob van Mote Marine Lab in Florida om 1.45 uur (ja!) wordt opgehaald door kreeftenvisser Nicky. Met hem en zijn maat Jay varen we mee naar de Outer Bank, zo’n drie uur vanaf Saba. De vissers om zo’n 100 kreeftenkooien te legen, Rob voor het onderzoek naar bijvangst van verpleegsterhaaien en ik als zijn assistent.
De vangst is niet best. Soms vinden we alleen de schaal van de kreeft én een trekkervis, die de kreeft inmiddels compleet heeft verslonden. Soms komen er dames met eitjes boven, die meteen weer overboord worden gezet. En naast enkele levende kreeften halen Nicky en Jay ook zo’n 21 verpleegsterhaaien boven – ongewilde bijvangst. Dat is precies waarom we hier zijn. Rob heeft een camera ontwikkeld en geprogrammeerd die een week lang in de kooi zal hangen en elk uur enkele minuten beeld zal registreren. Want wat gebeurt er in de kooi? Zoeken de nieuwsgierige verpleegsterhaaien een weg naar buiten als ze merken dat ze vastzitten of berusten ze in hun lot? Eten ze de kreeften of staan die niet op hun menu? Allemaal informatie die moet bijdragen aan een oplossing voor de bijvangst.
Ik dacht dat ik redelijke zeebenen had, maar de vissersboot rolt van stuurboord naar bakboord en weer terug over de golven. Ik zal toch echt naar het achterdek moeten waar Rob inmiddels een verpleegsterhaai rustig probeert te houden. Nu we er toch zijn, registreren we ook gegevens voor de NEV – lengte en geslacht – en wordt er een piepklein stukje weefsel van de vin afgenomen voor verder onderzoek. De exemplaren van 90 cm tot 180 cm en hebben een heel eigen willetje – ze bewegen alle kanten op. De lengte en het geslacht hardop herhalend en het stukje weefsel tussen duim en wijsvinger hobbel ik heen en weer zwiepend terug naar voren. Het weefsel gaat in het buisje, de gegevens worden opgeschreven en wij zijn klaar voor de volgende.
Eén team
Opvallend is hoe goed de diverse onderzoekers met elkaar samenwerken. De kreeften-operatie is er een goed voorbeeld van. Iedereen helpt, iedereen denkt mee – vooraf, tijdens en achteraf. Tijdens de evaluatie van de expeditie wordt vooral ook vooruit gedacht. Ideeën worden gedeeld, de kiem voor verdere samenwerkingen wordt gelegd. Uiteraard zijn we allemaal benieuwd naar de resultaten, maar dat is wetenschap: het kan jaren duren voordat er iets gepubliceerd wordt. Vaak is dat dan ook weer het begin van een vervolgonderzoek. Bijzonder hoe de schakels van de keten steeds weer in elkaar grijpen en we steeds meer te weten komen.
Irene Kingma en Paddy Walker van de NEV kijken tevreden terug op de expeditie. Voor hen smaakt deze werkwijze naar meer. “Het is belangrijk dat we meer te weten komen over bijvoorbeeld de migratiepatronen. Want de haaien op de Saba Bank zijn dan wel beschermd, maar wat gebeurt er als ze richting andere eilanden binnen het Caribisch gebied zwemmen? Het is van belang dat er bescherming binnen het hele gebied komt. Dat kunnen we alleen bereiken met kennis.” Zij willen zo’n expeditie zeker nog een keer doen!
Dit artikel is in het najaar van 2020 ook gepubliceerd in Onderwatersport Magazine.
